Architecten en bouwers in gesprek over hoogwaardig modulair bouwen

Organisator Barli koos wijkcentrum Windkracht 5 in de Rosmalense woonwijk De Groote Wielen uit als plaats van handeling. Op een steenworp afstand van STEK, waar Barli samen met LA Architecten Ingenieurs 205 modulewoningen realiseert in opdracht van woningcorporaties Zayaz en JOOST. Een mooi voorbeeld van hoogwaardig ontwerpen met modules; het thema van deze bijeenkomst.

FAAM Architects ontfermde zich samen met Ton van Tuijn Stedenbouw over het stedenbouwkundig plan voor STEK. “De bouwlocatie was voorheen een weiland. Daar hebben we nieuwe structuren ingevoegd”, vertelt Marlies Zuidam van FAAM. “De overgang van de openbare ruimte naar de woningen geven we vorm met onder meer veranda’s en pergola’s. Daarnaast hebben we goed gekeken naar het faciliteren van sociale interactie tussen de bewoners. Dat was een belangrijk uitgangspunt voor STEK, ondanks dat sommige woningen op den duur verplaatst worden.”

Architecten Floor Arons, Marlies Zuidam, Iris Thewessen en Bjarne Mastenbroek in discussie tijdens de bijeenkomst ‘Hoogwaardig ontwerpen met modules’, georganiseerd door Barli en Platform 3D Modulaire Woningbouw

Demonteren

Die tijdelijkheid is volgens Zuidam best lastig. “In het stedenbouwkundig ontwerp moet je er rekening mee houden dat er na maximaal dertig jaar andere bebouwing voor in de plaats komt. Dus moet je goed nadenken over de circulariteit en of de woning makkelijk te demonteren is. Dat vraagt om zo weinig mogelijk en duurzame materialen. We moeten veel meer met hout gaan bouwen. Met CLT (cross laminated timber) en houtskeletbouw is nog een enorme slag te maken.”

Volgens Zuidam zijn leefbaarheid, diversiteit en sociale interactie de belangrijkste aspecten bij de stedenbouwkundige inpassing. “Maar de focus bij opdrachtgevers ligt zelden op een goede integrale leefkwaliteit en woonsfeer. Ook dat is hoogwaardig modulair bouwen: voorkomen dat je te veel eenheidsworsten creëert. De plasticiteit van de gevels vraagt dus veel aandacht.”

“Tussenmaten zorgen voor variatie en plasticiteit in het aanzicht”

Sense of place
Iris Thewessen is architect en stedenbouwkundige bij Atelier Rijksbouwmeester. In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken leidt zij het project Ruimtelijke kwaliteit bij fabrieksmatige woningbouw. Met als op te leveren eindproduct: overkoepelende kwaliteitskaders. “We brengen de werelden van bouwers en ontwerpers bij elkaar, met als doel: meer woningen en meer ruimtelijke kwaliteit. De sense of place is bij elke woning cruciaal.”

Voor het bewaken van de architectonische kwaliteit in modulaire woningbouw, zijn er volgens Thewessen drie belangrijke aspecten om rekening mee te houden. “Als eerste moet je modules slim combineren en goed bekijken hoe je woningen laat landen in de omgeving. Door tussenruimtes als trappen, entrees en galerijen goed vorm te geven, voorkom je dat het saai wordt. De modulaire systemen moeten soepel genoeg zijn om daarop in te spelen. Dat vraagt van de ontwerper én de ontwikkelaar focus op differentiatie.”

(vlnr) Marlies Zuidam, Floor Arons en Bjarne Mastenbroek pitchten hun visie op modulaire woningbouw

Soepele systemen
Als tweede aandachtspunt noemt Thewessen de flexibiliteit van modulebouw. “Hoe soepel en uitwisselbaar zijn de verschillende systemen? We zien schaalbaarheid in de aangeboden modules, met veel diversiteit in kwaliteit en materiaalgebruik. Misschien moet je soms wat meer weglaten.”

Meer vrijheid moet er in de ogen van Thewessen ook zijn voor de bouwers en architecten. “We doen een aanbeveling om bij modulair bouwen uit te gaan van het bouwbesluit als minimumeis. Dat zorgt voor flexibiliteit in het ontwerpproces; zoals een hogere of diepere overmaat.”

En last but not least; de toepassing van nieuwe materialen. Thewessen: “Denk aan biobased materialen. Die worden steeds belangrijker vanwege circulariteit en duurzaamheid, en leiden uiteindelijk tot een nieuwe vormentaal. Een factor om rekening mee te houden dus.”

“Modulaire systemen moeten soepel genoeg zijn om te landen in de omgeving”

Nood of deugd?
Hoogwaardig modulair bouwen zit ‘m ook in ruimtegebruik. Bijvoorbeeld in het benutten van hoeken, betoogt Floor Arons van architectenbureau Arons & Gelauff. Hij zette zijn tanden in het Homeruskwartier in Almere. “Het project had een driehoekige vorm. Niet makkelijk met rechthoekige modules, maar daar word ik vrolijk van”, vertelt Arons. “De modules situeerden we op de meest voor de hand liggende plekken. De hoeken maakten we functioneel met trappen, inritten en een elegante overdekte entree voor auto’s. Zo wordt het één geheel. Je moet van de nood een deugd maken.”

Naast het opwaarderen van hoeken is het gebruik van hout en andere circulaire materialen cruciaal bij hoogwaardig bouwen, stelt Arons. “Hout is sowieso veel lichter dan beton. Ook kun je er relatief eenvoudig bouwfysische problemen mee oplossen. Modules van deze materialen kun je makkelijker ontkoppelen, waardoor je bijvoorbeeld de geluidsoverbrenging minimaliseert.”

Op de rem
Bjarne Mastenbroek, architect bij SeARCH, waakt voor al te veel enthousiasme. Hij ziet modulair bouwen niet als heilige graal in de zoektocht naar het oplossen van de woningnood. “In vijf van de zes gevallen adviseren we de opdrachtgever om niet met modules te bouwen”, begint Mastenbroek zijn presentatie. “Want als het doel is om lekker snel en goedkoop woningen te realiseren, dan is dat in mijn ogen niet de juiste methode. We zien dat snelheid vaak prevaleert boven de leefomgeving. Dat is funest, want dan krijg je eentonigheid. En daar zit natuurlijk niemand op te wachten.”

Los van de esthetiek, kleeft er volgens de architect ook een praktisch probleem aan een run op modulaire woningbouw. Mastenbroek: “Er zijn in ons land nul grote CLT-productielijnen. We moeten bijna al het hout importeren. In Europa is genoeg, maar de aanvoer is een probleem.”

Wat niet betekent dat Mastenbroek niets op heeft met modulaire bouw. Integendeel: met Hotel Jakarta en Juf Nienke ontwierp SeARCH allesbehalve eenheidsworsten. Mastenbroek: “Het gaat altijd over de kwaliteit van de leefomgeving: je moet naar buiten kunnen, bijvoorbeeld via een balkon of gemeenschappelijke tuin. Zeker als je weet hoe belangrijk het sociale aspect van ‘samen wonen’ is in veel projecten.”

“Het gaat altijd over de kwaliteit van de leefomgeving”

Kijkje in de keuken
In de daaropvolgende interactie met de toehoorders werd duidelijk dat de factor hoogwaardige kwaliteit nog botst met betaalbaarheid en snelheid. ‘Gebruik als basis één sector-overstijgend systeem met uniforme maten en materialen; goed voor de snelheid én circulariteit’, geeft iemand uit de zaal een oplossing. “Het gaat inderdaad om de uitwisselbaarheid”, haakt Thewessen daaropin. “Bouwers en architecten moeten daarom vaker bij elkaar in de keuken kijken.”

Maar daar kijkt Mastenbroek anders tegenaan. “Het is belangrijk om hybride te blijven en niet te streven naar één model. Snelheid creëer je mijns inziens niet door standaardisatie, maar door meer handjes. We moeten mensen verleiden om studies in deze richting te volgen. Zowel architecten als bouwers.”

Goede ontwerpers nodig
De vergelijking met de auto-industrie, waar één en dezelfde motor de basis vormt voor honderden verschillende modellen (en soms zelfs merken), liep volgens de panelleden mank. “Maar we hebben wel meer goede industrieel ontwerpers nodig”, stelt Thewessen. “En die moeten we aan de voorkant van het proces betrekken.”

En zo brainstormden de aanwezigen nog even hardop door over de kansen en knelpunten aangaande hoogwaardig modulair bouwen. Het leverde deze middag geen kant-en-klare oplossing op, wel genoeg stof tot nadenken.

Lees hier ook het artikel over het ontwerpproces van STEK met Zayaz en LA | Architecten en Ingenieurs